จตุกฺกนโย ปฐมชฺฌานํ

[160] อิทานิ รูปาวจรกุสลํ ทสฺเสตุํ กตเม ธมฺมา กุสลาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวตีติ รูปํ วุจฺจติ รูปภโวฯ อุปปตฺตีติ นิพฺพตฺติ ชาติ สญฺชาติฯ มคฺโคติ อุปาโยฯ วจนตฺโถ ปเนตฺถ – ตํ อุปปตฺติํ มคฺคติ คเวสติ ชเนติ นิปฺผาเทตีติ มคฺโคฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เยน มคฺเคน รูปภเว อุปปตฺติ โหติ นิพฺพตฺติ ชาติ สญฺชาติ, ตํ มคฺคํ ภาเวตีติฯ กิํ ปเนเตน นิยมโต รูปภเว อุปปตฺติ โหตีติ? น โหติฯ ‘‘สมาธิํ, ภิกฺขเว, ภาเวถ, สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. 3.5; 4.99; 5.1071; เนตฺติ. 40; มิ. ป. 2.1.15) เอวํ วุตฺเตน หิ นิพฺเพธภาคิเยน รูปภวาติกฺกโมปิ โหติฯ รูปูปปตฺติยา ปน อิโต อญฺโญ มคฺโค นาม นตฺถิ, เตน วุตฺตํ ‘รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวตี’ติฯ อตฺถโต จายํ มคฺโค นาม เจตนาปิ โหติ, เจตนาย สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ, ตทุภยมฺปิฯ ‘‘นิรยญฺจาหํ, สาริปุตฺต, ปชานามิ นิรยคามิญฺจ มคฺค’’นฺติ (ม. นิ. 1.153) หิ เอตฺถ เจตนา มคฺโค นามฯ

‘‘สทฺธา หิริยํ กุสลญฺจ ทานํ, ธมฺมา เอเต สปฺปุริสานุยาตา;

เอตญฺหิ มคฺคํ ทิวิยํ วทนฺติ, เอเตน หิ คจฺฉติ เทวโลก’’นฺติฯ (อ. นิ. 8.32);

เอตฺถ เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมา มคฺโค นามฯ ‘‘อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค, อยํ ปฏิปทา’’ติ สงฺขารุปปตฺติสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. 3.161 อาทโย) เจตนาปิ เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ มคฺโค นามฯ อิมสฺมิํ ปน ฐาเน ‘ฌาน’นฺติ วจนโต เจตนาสมฺปยุตฺตา อธิปฺเปตาฯ ยสฺมา ปน ฌานเจตนา ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒติ, ตสฺมา เจตนาปิ เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ วฏฺฏนฺติเยวฯ

ภาเวตีติ ชเนติ อุปฺปาเทติ วฑฺเฒติฯ อยํ ตาว อิธ ภาวนาย อตฺโถฯ อญฺญตฺถ ปน อุปสคฺควเสน สมฺภาวนา ปริภาวนา วิภาวนาติ เอวํ อญฺญถาปิ อตฺโถ โหติฯ

ตตฺถ ‘‘อิธุทายิ มม สาวกา อธิสีเล สมฺภาเวนฺติ – สีลวา สมโณ โคตโม, ปรเมน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต’’ติ (ม. นิ. 2.243) อยํ สมฺภาวนา นาม; โอกปฺปนาติ อตฺโถฯ ‘‘สีลปริภาวิโต สมาธิ มหปฺผโล โหติ มหานิสํโส, สมาธิปริภาวิตา ปญฺญา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา, ปญฺญาปริภาวิตํ จิตฺตํ สมฺมเทว อาสเวหิ วิมุจฺจตี’’ติ (ที. นิ. 2.186) อยํ ปริภาวนา นาม; วาสนาติ อตฺโถฯ ‘‘อิงฺฆ รูปํ วิภาเวหิ, เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ วิภาเวหี’’ติ อยํ วิภาวนา นาม; อนฺตรธาปนาติ อตฺโถฯ ‘‘ปุน จปรํ, อุทายิ, อกฺขาตา มยา สาวกานํ ปฏิปทา, ยถาปฏิปนฺนา เม สาวกา จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน ภาเวนฺตี’’ติ (ม. นิ. 2.247), อยํ ปน อุปฺปาทนวฑฺฒนฏฺเฐน ภาวนา นามฯ อิมสฺมิมฺปิ ฐาเน อยเมว อธิปฺเปตาฯ เตน วุตฺตํ – ‘ภาเวตีติ ชเนติ อุปฺปาเทติ วฑฺเฒตี’ติฯ

กสฺมา ปเนตฺถ, ยถา กามาวจรกุสลนิทฺเทเส ธมฺมปุพฺพงฺคมา เทสนา กตา ตถา อกตฺวา, ปุคฺคลปุพฺพงฺคมา กตาติ? ปฏิปทาย สาเธตพฺพโตฯ อิทญฺหิ จตูสุ ปฏิปทาสุ อญฺญตราย สาเธตพฺพํ; น กามาวจรํ วิย วินา ปฏิปทาย อุปฺปชฺชติฯ ปฏิปทา จ นาเมสา ปฏิปนฺนเก สติ โหตีติ เอตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ปุคฺคลปุพฺพงฺคมํ เทสนํ กโรนฺโต ‘รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวตี’ติ อาหฯ

วิวิจฺเจว กาเมหีติ กาเมหิ วิวิจฺจิตฺวา, วินา หุตฺวา, อปกฺกมิตฺวาฯ โย ปนายเมตฺถ ‘เอว’-กาโร โส นิยมตฺโถติ เวทิตพฺโพฯ ยสฺมา จ นิยมตฺโถ, ตสฺมา ตสฺมิํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรณสมเย อวิชฺชมานานมฺปิ กามานํ ตสฺส ปฐมชฺฌานสฺส ปฏิปกฺขภาวํ, กามปริจฺจาเคเนว จสฺส อธิคมํ ทีเปติฯ กถํ? ‘วิวิจฺเจว กาเมหี’ติ เอวญฺหิ นิยเม กริยมาเน อิทํ ปญฺญายติ – นูนิมสฺส กามา ปฏิปกฺขภูตา เยสุ สติ อิทํ น ปวตฺตติ, อนฺธกาเร สติ ปทีโปภาโส วิย? เตสํ ปริจฺจาเคเนว จสฺส อธิคโม โหติ โอริมตีรปริจฺจาเคน ปาริมตีรสฺเสวฯ ตสฺมา นิยมํ กโรตีติฯ

ตตฺถ สิยา – ‘กสฺมา ปเนส ปุพฺพปเทเยว วุตฺโต, น อุตฺตรปเท? กิํ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อวิวิจฺจาปิ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺยา’ติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตํนิสฺสรณโต หิ ปุพฺพปเท เอส วุตฺโตฯ

กามธาตุสมติกฺกมนโต หิ กามราคปฏิปกฺขโต จ อิทํ ฌานํ กามานเมว นิสฺสรณํฯ ยถาห – ‘‘กามานเมตํ นิสฺสรณํ ยทิทํ เนกฺขมฺม’’นฺติ (อิติวุ. 72; ที. นิ. 3.353)ฯ อุตฺตรปเทปิ ปน, ยถา ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ, อิธ ทุติโย สมโณ’’ติ (ม. นิ. 1.139; อ. นิ. 4.241) เอตฺถ ‘เอว’-กาโร อาเนตฺวา วุจฺจติ, เอวํ วตฺตพฺโพฯ น หิ สกฺกา อิโต อญฺเญหิปิ นีวรณสงฺขาเตหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อวิวิจฺจ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุํ, ตสฺมา ‘วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺเจว อกุสเลหิ ธมฺเมหี’ติ เอวํ ปททฺวเยปิ เอส ทฏฺฐพฺโพฯ ปททฺวเยปิ จ กิญฺจาปิ วิวิจฺจาติ อิมินา สาธารณวจเนน ตทงฺควิเวกาทโย กายวิเวกาทโย จ สพฺเพปิ วิเวกา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, ตถาปิ กายวิเวโก จิตฺตวิเวโก วิกฺขมฺภนวิเวโกติ ตโย เอว อิธ ทฏฺฐพฺพาฯ

กาเมหีติ อิมินา ปน ปเทน เย จ นิทฺเทเส ‘‘กตเม วตฺถุกามา? มนาปิยา รูปา’’ติอาทินา (มหานิ. 1) นเยน วตฺถุกามา วุตฺตา, เย จ ตตฺเถว วิภงฺเค จ ‘‘ฉนฺโท กาโม, ราโค กาโม, ฉนฺทราโค กาโม; สงฺกปฺโป กาโม, ราโค กาโม, สงฺกปฺปราโค กาโม; อิเม วุจฺจนฺติ กามา’’ติ (มหานิ. 1; วิภ. 564) เอวํ กิเลสกามา วุตฺตา, เต สพฺเพปิ สงฺคหิตาอิจฺเจว ทฏฺฐพฺพาฯ เอวญฺหิ สติ วิวิจฺเจว กาเมหีติ วตฺถุกาเมหิปิ วิวิจฺเจวาติ อตฺโถ ยุชฺชติฯ เตน กายวิเวโก วุตฺโต โหติฯ

วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหีติ กิเลสกาเมหิ สพฺพากุสเลหิ วา วิวิจฺจาติ อตฺโถ ยุชฺชติฯ เตน จิตฺตวิเวโก วุตฺโต โหติฯ ปุริเมน เจตฺถ วตฺถุกาเมหิ วิเวกวจนโต เอว กามสุขปริจฺจาโค, ทุติเยน กิเลสกาเมหิ วิเวกวจนโต เนกฺขมฺมสุขปริคฺคโห วิภาวิโต โหติฯ เอวํ วตฺถุกามกิเลสกามวิเวกวจนโตเยว จ เอเตสํ ปฐเมน สํกิเลสวตฺถุปฺปหานํ, ทุติเยน สํกิเลสปฺปหานํ; ปฐเมน โลลภาวสฺส เหตุปริจฺจาโค, ทุติเยน พาลภาวสฺส; ปฐเมน จ ปโยคสุทฺธิ, ทุติเยน อาสยโปสนํ วิภาวิตํ โหตีติ ญาตพฺพํฯ เอส ตาว นโย ‘กาเมหี’ติ เอตฺถ วุตฺตกาเมสุ วตฺถุกามปกฺเขฯ

กิเลสกามปกฺเข ปน ‘ฉนฺโทติ จ ราโค’ติ จ เอวมาทีหิ อเนกเภโท กามจฺฉนฺโทเยว กาโมติ อธิปฺเปโตฯ

โส จ อกุสลปริยาปนฺโนปิ สมาโน ‘‘ตตฺถ กตโม กามจฺฉนฺโท กาโม’’ติอาทินา นเยน วิภงฺเค (วิภ. 564) ฌานปฏิปกฺขโต วิสุํ วุตฺโตฯ กิเลสกามตฺตา วา ปุริมปเท วุตฺโต, อกุสลปริยาปนฺนตฺตา ทุติยปเทฯ อเนกเภทโต จสฺส ‘กามโต’ติ อวตฺวา ‘กาเมหี’ติ วุตฺตํฯ อญฺเญสมฺปิ จ ธมฺมานํ อกุสลภาเว วิชฺชมาเน ‘‘ตตฺถ กตเม อกุสลา ธมฺมา? กามจฺฉนฺโท’’ติอาทินา นเยน วิภงฺเค อุปริฌานงฺคปจฺจนีกปฏิปกฺขภาวทสฺสนโต นีวรณาเนว วุตฺตานิฯ นีวรณานิ หิ ฌานงฺคปจฺจนีกานิฯ เตสํ ฌานงฺคาเนว ปฏิปกฺขานิ, วิทฺธํสกานิ, วิฆาตกานีติ วุตฺตํ โหติฯ ตถา หิ ‘‘สมาธิ กามจฺฉนฺทสฺส ปฏิปกฺโข, ปีติ พฺยาปาทสฺส, วิตกฺโก ถินมิทฺธสฺส, สุขํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส, วิจาโร วิจิกิจฺฉายา’’ติ เปฏเก วุตฺตํฯ

เอวเมตฺถ ‘วิวิจฺเจว กาเมหี’ติ อิมินา กามจฺฉนฺทสฺส วิกฺขมฺภนวิเวโก วุตฺโต โหติฯ ‘วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหี’ติ อิมินา ปญฺจนฺนมฺปิ นีวรณานํฯ อคฺคหิตคฺคหเณน ปน ปฐเมน กามจฺฉนฺทสฺส, ทุติเยน เสสนีวรณานํ; ตถา ปฐเมน ตีสุ อกุสลมูเลสุ ปญฺจกามคุณเภทวิสยสฺส โลภสฺส, ทุติเยน อาฆาตวตฺถุเภทาทิวิสยานํ โทสโมหานํฯ โอฆาทีสุ วา ธมฺเมสุ ปฐเมน กาโมฆกามโยคกามาสวกามุปาทานอภิชฺฌากายคนฺถกามราคสํโยชนานํ, ทุติเยน อวเสสโอฆโยคาสวอุปาทานคนฺถสํโยชนานํฯ ปฐเมน จ ตณฺหาย ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ, ทุติเยน อวิชฺชาย ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจฯ อปิจ ปฐเมน โลภสมฺปยุตฺตอฏฺฐจิตฺตุปฺปาทานํ, ทุติเยน เสสานํ จตุนฺนํ อกุสลจิตฺตุปฺปาทานํ วิกฺขมฺภนวิเวโก วุตฺโต โหตีติ เวทิตพฺโพฯ อยํ ตาว ‘วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหี’ติ เอตฺถ อตฺถปฺปกาสนาฯ

เอตฺตาวตา จ ปฐมสฺส ฌานสฺส ปหานงฺคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมฺปโยคงฺคํ ทสฺเสตุํ สวิตกฺกํ สวิจารนฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตลกฺขณาทิวิภาเคน อปฺปนาสมฺปโยคโต รูปาวจรภาวปฺปตฺเตน วิตกฺเกน เจว วิจาเรน จ สห วตฺตติฯ รุกฺโข วิย ปุปฺเผน จ ผเลน จาติ อิทํ ฌานํ สวิตกฺกํ สวิจารนฺติ วุจฺจติฯ

วิภงฺเค ปน ‘‘อิมินา จ วิตกฺเกน อิมินา จ วิจาเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต’’ติอาทินา (วิภ. 565) นเยน ปุคฺคลาธิฏฺฐานา เทสนา กตาฯ อตฺโถ ปน ตตฺรปิ เอวเมว ทฏฺฐพฺโพฯ

วิเวกชนฺติ – เอตฺถ วิวิตฺติ วิเวโกฯ นีวรณวิคโมติ อตฺโถฯ วิวิตฺโตติ วา วิเวโก, นีวรณวิวิตฺโต ฌานสมฺปยุตฺตธมฺมราสีติ อตฺโถฯ ตสฺมา วิเวกา, ตสฺมิํ วา วิเวเก, ชาตนฺติ วิเวกชํฯ ปีติสุขนฺติ – เอตฺถ ปีติสุขานิ เหฏฺฐา ปกาสิตาเนวฯ เตสุ ปน วุตฺตปฺปการาย ปญฺจวิธาย ปีติยา ยา อปฺปนาสมาธิสฺส มูลํ หุตฺวา วฑฺฒมานา สมาธิสมฺปโยคํ คตา ผรณาปีติ – อยํ อิมสฺมิํ อตฺเถ อธิปฺเปตา ปีตีติฯ อยญฺจ ปีติ อิทญฺจ สุขํ อสฺส ฌานสฺส, อสฺมิํ วา ฌาเน อตฺถีติ อิทํ ฌานํ ปีติสุขนฺติ วุจฺจติฯ อถ วา ปีติ จ สุขญฺจ ปีติสุขํ, ธมฺมวินยาทโย วิยฯ วิเวกชํ ปีติสุขมสฺส ฌานสฺส, อสฺมิํ วา ฌาเน, อตฺถีติ เอวมฺปิ วิเวกชํ ปีติสุขํฯ ยเถว หิ ฌานํ เอวํ ปีติสุขมฺเปตฺถ วิเวกชเมว โหติฯ ตญฺจสฺส อตฺถิฯ ตสฺมา เอกปเทเนว ‘วิเวกชํ ปีติสุข’นฺติ วตฺตุํ ยุชฺชติฯ วิภงฺเค ปน ‘‘อิทํ สุขํ อิมาย ปีติยา สหคต’’นฺติอาทินา นเยน วุตฺตํฯ อตฺโถ ปน ตตฺถาปิ เอวเมว ทฏฺฐพฺโพฯ

ปฐมํ ฌานนฺติ – เอตฺถ คณนานุปุพฺพตา ปฐมํฯ ปฐมํ อุปฺปนฺนนฺติ ปฐมํฯ ปฐมํ สมาปชฺชิตพฺพนฺติปิ ปฐมํฯ อิทํ ปน น เอกนฺตลกฺขณํฯ จิณฺณวสีภาโว หิ อฏฺฐสมาปตฺติลาภี อาทิโต ปฏฺฐาย มตฺถกํ ปาเปนฺโตปิ สมาปชฺชิตุํ สกฺโกติฯ มตฺถกโต ปฏฺฐาย อาทิํ ปาเปนฺโตปิ สมาปชฺชิตุํ สกฺโกติฯ อนฺตรนฺตรา โอกฺกมนฺโตปิ สกฺโกติฯ เอวํ ปุพฺพุปฺปตฺติยฏฺเฐน ปน ปฐมํ นาม โหติฯ

ฌานนฺติ ทุวิธํ ฌานํ – อารมฺมณูปนิชฺฌานํ ลกฺขณูปนิชฺฌานนฺติฯ ตตฺถ อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปถวิกสิณาทิอารมฺมณํ อุปนิชฺฌายนฺตีติ อารมฺมณูปนิชฺฌานนฺติ สงฺขฺยํ คตาฯ วิปสฺสนามคฺคผลานิ ปน ลกฺขณูปนิชฺฌานํ นามฯ ตตฺถ วิปสฺสนา อนิจฺจาทิลกฺขณสฺส อุปนิชฺฌานโต ลกฺขณูปนิชฺฌานํฯ วิปสฺสนาย กตกิจฺจสฺส มคฺเคน อิชฺฌนโต มคฺโค ลกฺขณูปนิชฺฌานํฯ ผลํ ปน นิโรธสจฺจํ ตถลกฺขณํ อุปนิชฺฌายตีติ ลกฺขณูปนิชฺฌานํ นามฯ เตสุ อิมสฺมิํ อตฺเถ อารมฺมณูปนิชฺฌานํ อธิปฺเปตํฯ ตสฺมา อารมฺมณูปนิชฺฌานโต ปจฺจนีกชฺฌาปนโต วา ฌานนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อุปสมฺปชฺชาติ อุปคนฺตฺวา, ปาปุณิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ อุปสมฺปาทยิตฺวา วา นิปฺผาเทตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ วิภงฺเค ปน ‘‘อุปสมฺปชฺชาติ ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา’’ติ (วิภ. 570) วุตฺตํฯ ตสฺสาปิ เอวเมวตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ วิหรตีติ ตทนุรูเปน อิริยาปถวิหาเรน อิติวุตฺตปฺปการชฺฌานสมงฺคี หุตฺวา อตฺตภาวสฺส อิริยนํ วุตฺติํ ปาลนํ ยปนํ ยาปนํ จารํ วิหารํ อภินิปฺผาเทติฯ วุตฺตญฺเหตํ วิภงฺเค – ‘‘วิหรตีติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ, เตน วุจฺจติ วิหรตี’’ติ (วิภ. 512, 571)ฯ

ปถวิกสิณนฺติ เอตฺถ ปถวิมณฺฑลมฺปิ สกลฏฺเฐน ปถวิกสิณนฺติ วุจฺจติฯ ตํ นิสฺสาย ปฏิลทฺธํ นิมิตฺตมฺปิฯ ปถวิกสิณนิมิตฺเต ปฏิลทฺธชฺฌานมฺปิฯ ตตฺถ อิมสฺมิํ อตฺเถ ฌานํ ปถวีกสิณนฺติ เวทิตพฺพํฯ ปถวิกสิณสงฺขาตํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ อยญฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถฯ อิมสฺมิํ ปน ปถวิกสิเณ ปริกมฺมํ กตฺวา จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานปทฏฺฐานํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตุกาเมน กุลปุตฺเตน กิํ กตฺตพฺพนฺติ? อาทิโต ตาว ปาติโมกฺขสํวรอินฺทฺริยสํวรอาชีวปาริสุทฺธิปจฺจยสนฺนิสฺสิตสงฺขาตานิ จตฺตาริ สีลานิ วิโสเธตฺวา สุปริสุทฺเธ สีเล ปติฏฺฐิเตน, ยฺวาสฺส อาวาสาทีสุ ทสสุ ปลิโพเธสุ ปลิโพโธ อตฺถิ, ตํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา กมฺมฏฺฐานทายกํ กลฺยาณมิตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปาฬิยา อาคเตสุ อฏฺฐติํสาย กมฺมฏฺฐาเนสุ อตฺตโน จริยานุกูลํ กมฺมฏฺฐานํ อุปปริกฺขนฺเตน สจสฺส อิทํ ปถวิกสิณํ อนุกูลํ โหติ, อิทเมว กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ฌานภาวนาย อนนุรูปํ วิหารํ ปหาย อนุรูเป วิหาเร วิหรนฺเตน ขุทฺทกปลิโพธุปจฺเฉทํ กตฺวา กสิณปริกมฺมนิมิตฺตานุรกฺขณสตฺตอสปฺปายปริวชฺชนสตฺตสปฺปายเสวนทสวิธอปฺปนาโกสลฺลปฺปเภทํ สพฺพํ ภาวนาวิธานํ อปริหาเปนฺเตน ฌานาธิคมตฺถาย ปฏิปชฺชิตพฺพํฯ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.51 อาทโย) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ยถา เจตฺถ เอวํ อิโต ปเรสุปิฯ

สพฺพกมฺมฏฺฐานานญฺหิ ภาวนาวิธานํ สพฺพํ อฏฺฐกถานเยน คเหตฺวา วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตํฯ กิํ เตน ตตฺถ ตตฺถ ปุน วุตฺเตนาติ น นํ ปุน วิตฺถารยามฯ ปาฬิยา ปน เหฏฺฐา อนาคตํ อตฺถํ อปริหาเปนฺตา นิรนฺตรํ อนุปทวณฺณนเมว กริสฺสามฯ

ตสฺมิํ สมเยติ ตสฺมิํ ปฐมชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรณสมเยฯ ผสฺโส โหติ…เป.… อวิกฺเขโป โหตีติ อิเม กามาวจรปฐมกุสลจิตฺเต วุตฺตปฺปการาย ปทปฏิปาฏิยา ฉปณฺณาส ธมฺมา โหนฺติฯ เกวลญฺหิ เต กามาวจรา, อิเม ภูมนฺตรวเสน มหคฺคตา รูปาวจราติ อยเมตฺถ วิเสโสฯ เสสํ ตาทิสเมวฯ เยวาปนกา ปเนตฺถ ฉนฺทาทโย จตฺตาโรว ลพฺภนฺติฯ โกฏฺฐาสวารสุญฺญตวารา ปากติกา เอวาติฯ

ปฐมํฯ

ทุติยชฺฌานํ

[161-162] ทุติยชฺฌานนิทฺเทเส วิตกฺกวิจารานํ วูปสมาติ วิตกฺกสฺส จ วิจารสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ วูปสมา, สมติกฺกมา; ทุติยชฺฌานกฺขเณ อปาตุภาวาติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ทุติยชฺฌาเน สพฺเพปิ ปฐมชฺฌานธมฺมา น สนฺติ, อญฺเญเยว หิ ปฐมชฺฌาเน ผสฺสาทโย อญฺเญ อิธ, โอฬาริกสฺส ปน โอฬาริกสฺส องฺคสฺส สมติกฺกมา ปฐมชฺฌานโต ปเรสํ ทุติยชฺฌานาทีนํ อธิคโม โหตีติ ทีปนตฺถํ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมาติ เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อชฺฌตฺตนฺติ อิธ – นิยกชฺฌตฺตํ อธิปฺเปตํฯ วิภงฺเค ปน ‘‘อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺต’’นฺติ (วิภ. 573) เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ ยสฺมา นิยกชฺฌตฺตํ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา อตฺตนิ ชาตํ, อตฺตโน สนฺตาเน นิพฺพตฺตนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ

สมฺปสาทนนฺติ สมฺปสาทนํ วุจฺจติ สทฺธาฯ สมฺปสาทนโยคโต ฌานมฺปิ สมฺปสาทนํ, นีลวณฺณโยคโต นีลวตฺถํ วิยฯ ยสฺมา วา ตํ ฌานํ สมฺปสาทนสมนฺนาคตตฺตา วิตกฺกวิจารกฺโขภวูปสมเนน จ เจโต สมฺปสาทยติ, ตสฺมาปิ สมฺปสาทนนฺติ วุตฺตํฯ อิมสฺมิญฺจ อตฺถวิกปฺเป ‘สมฺปสาทนํ เจตโส’ติ เอวํ ปทสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ ปุริมสฺมิํ ปน อตฺถวิกปฺเป ‘เจตโส’ติ เอตํ เอโกทิภาเวน สทฺธิํ โยเชตพฺพํฯ

ตตฺรายํ อตฺถโยชนา – เอโก อุเทตีติ เอโกทิ, วิตกฺกวิจาเรหิ อนชฺฌารุฬฺหตฺตา อคฺโค เสฏฺโฐ หุตฺวา อุเทตีติ อตฺโถฯ